La traduction française du texte, réalisée par Anaïd Donabédian, sera publiée dans le mensuel « Le Spectacle du Monde » le 26 novembre 2020.
Արամ Պաչյան
Պատերազմ ողջ թե մեռած
Ի՞նչպես կարելի է տուն մտնել
Գրիգոր Պըլտեան
Ես չգիտեմ «ինչպես գրել» պատերազմի մասին: «Ինչ գրել», հավանաբար, ես դեռ ունակ եմ սա անելու, իսկ թե «ինչպես գրել», սրա առջև արդի աշխարհում այն էլ մի սովորական, միջին ընդունակության տեր գրողի համար, ով սովորություն ունի ժամանակի ճեղքվածքներում օգտապաշտորեն գրիչ բանեցնել՝ պատմվածքներ, վեպեր, էսսեներ գրել գրեթե անիրագործելի արարք է:
Ուրեմն բառերի ընտրությունը, բառերի սկզբնական իմաստներն ու միջամտությունները աշխարհի հետ երկխոսելու, ընդունված ճշմարտությունների խարխուլ դիրքերից աշխարհին ինչ-որ բան հաղորդելու ձեռնարկումները ավերակված մեղավորություններ են թվում:
Երբ պայթում են ռումբերը ամեն ինչ իր ուժը կորցնելու հատկություն ունի, մանավանդ, բառերը, որոնց ուշադիր կամ հպանցիկ ականջ ես դնում, կարդում ես, նայում, չափուկշռում, բայց ոչ հատակին ոչ մակերեսին այլևս որևիցե էական, գեթ չնչին իմաստ, մինչև իսկ դատարկություն չես հայտնաբերում:
Բառերն էլ են վերջավոր, եթե անգամ նրանք շարունակում են գոյություն ունենալ:
Ինչպես կարող են Ստեփանակերտի, Շուշիի ապաստարաններում պատսպարված երեխաները, կանայք, ծերունիները ռմբակոծության ամենաթեժ պահին, սարսափի ու վհատության միջով անձնական դերանուններ ընտրել, խոսք ու ոճաձև գտնել նկարագրելու իրենց ապրումները, քաղաքակիրթ աշխարհ անվանվող չեզոք գոտուն հղելու իրենց բողոքն ու ցասումը, որպեսզի օգնությունն ու արդարություն հաստատելու հանձնառությունը ամեն օր մարդու հիմնարար իրավունքների մասին բարձրաձայնող թանկարժեք կոստյումներով քաղաքական գործիչների կողմից չհապաղի:
Ես չեմ համարձակվի Արցախի սպանդի ենթարկվող խաղաղ բնակչության ձայնը լինել, քանի որ պատերազմը, որ ներկա է մեր՝ հայերիս կյանքում, արդեն շուրջ երեսուն տարի վաղուց զրկել է ինձ ինքս իմ ձայնը լինելու, սեփական ձայնը լսելու և ճանաչելու կարելությունից:
Պատերազմական իրականությունը վերամտածելու և այն վերաճանաչելու համար մարմինս ու խոհերս ասես կարգի ու անկարգության պտտահողմի մեջ լինեն, իմ իմաստասեր և ամենակարևոր ուսուցիչներից մեկի՝ Պոլ Վալերիի հայտնի ձևակերպման կիզակետում:
Վալերին ասել է՝ «Երկու վտանգ է աշխարհին սպառնում անդադար. կարգն ու անկարգությունը»:
Երկար տարիներ այս տողերի խստապահանջ ու վճիտ կարգը հանգիստ չի տալիս ինձ, քանի որ կարգն այդ՝ քաոսի չափ իրական է և անդրադարձումն է իրականության քաոսի, որը անշուշտ գրեթե միշտ հրաման տվողի անբիծ հանդերձներով է ներկայանում, այժմ արդեն Արցախում իր միակ ու փխրուն կյանքը մաքառող խաղաղ բնակչության առջև. մի բնակչություն, որը ոչնչացման եզրին է՝ այդ օրենքով ու անվտանգության «պատշաճ» պահանջմունքով ստեղծված մարդասպան հրթիռների ներքո:
Եվ ուրեմն այս պահին, ես ոչ թե թույլ եմ տալիս ինձ բանալ լինել. լինել ռոմանտիկ, լինել սենտիմենտալ, պաթետիկ, հերոսական, զգացմունքային, կույր, ցասկոտ կամ թափթփված – այլ ես հենց այդպիսինն եմ, որովհետև՝ պատերազմ է, որին հանգիստ կարելի է վերագրել իմ թվարկած բոլոր խռովքները:
21-րդ դարի /ողջամիտ պատերազմների ու ողջամիտ սպանությունների/ հանդեպ ողջամիտ վերաբերմունքը եղածների մեջ ամենասարսափելի խելագարությունն է:
Ես սա ասում եմ, որպեսզի այստեղ օրինականացնեմ պատերազմին ոչ սթափ վերաբերվելու իմ իրավունքը, ինքս ինձ քաջալերեմ, ինքս իմ ապավենը լինեմ, երբ գա ձեր դատաքննող, ակադեմիական ֆունդամենտալ կրթություն ստացած խորիմաստ կարծիքների ու եզրահանգումների նետերից պաշտպանվելու ժամանակը:
Մինչ սեպտեմբերի 27-ը, մինչ արցախա–ադրբեջանական սահմանի ողջ երկայնքով՝ Թուրքիայի անթաքույց ու անմիջական մասնակցությամբ, մարտական արյունալի գործողությունների սկիզբը՝ բոլորը կային. կար «քաղաքակիրթ աշխարհը», կար ՄԱԿ-ը, կար ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն. նրանք կային, երբ ուղիղ եթերում կործանում էին Մերձավոր արևելքը, երբ ուղիղ եթերում հողին էին հավասարեցնում Սիրիան, երբ ժողովրդի անունից հանդես եկող «ազատարարները» սրի էին քաշում դիկտատորներին, երբ Սինջարի լեռան վրա ցեղասպանում էին եզդիներին:
Մարդասիրական միջազգային կազմակերպությունները կային ու դեռ կան, երբ ակաբեկչական Թուրքիան իր հիտլերյան Էրդողանի կայսերապաշտական նկրտումներով բացահայտորեն ոտնձգում էր և այժմ էլ իր ռազմական գործողություններով սվինահարում է ու առկախում սահմանամերձ երկրների ու ժողովուրդների կյանքի իրավունքը:
Ուղիղ եթերի, զենքի բիզնեսի, «դեմոկրատական արժեքների» արտահանման, կապիտալի բաշխման գործում կատարելության աստիճան հմտացած «քաղաքակիրթ աշխարհը» կար:
Նա այն ժամանակ էլ իր ուղիղ եթերի սպառողն էր ու հիմա էլ իր ուղիղ եթերի սպառողն է:
Դարեր շարունակ գաղութարարներն ու զավթիչները այնքան բան են պարտադրել, այնքան բան են համոզել մեզ, որ նրանց «քաղաքակիրթ աշխարհի» հետ ենք շփոթել:
Այդ շփոթմունքը հետզհետե անցնում է, երբ գիտակցում ես սպասումներիդ ու ակնկալիքներիդ տնանկությունը:
Չունենալով պաշտպանվելու հնարավորություն՝ հայերը «քաղաքակիրթ աշխարհին» սպասում էին 1915 թվականին և ցեղասպանվեցին իրենց տներում ու քաղաքներում՝ մնալով սեփական սպասման հետ մենակ ու ձեռնունայն:
Հարյուր տարի անց Թուրքիան նոր ցեղասպանության փորձ է ձեռնարկել՝ իր ծրագրերի իրականացման համար օգտագործելով Ադրբեջանում պետականորեն բարձրացված հայատյացության «տաճարը»:
Բայց ես այստեղ կանգ եմ առնելու և հանցավոր ճանապարհով եմ գնալու. ես անձնականացնելու եմ պատերազմը, դիտավորությամբ մերժելու եմ այն պնդումը, թե մեծ աղետը հավաքական երևույթ է, թե բոլորին է վերաբերում:
Ես անհատապաշտ չեմ ու մերժում եմ համայնապաշտությունը և դժվար թե ինձնից խելամիտ կենտրոնաձիգ դուրս գա:
Ես ինչ որ գոյութուն էի, որը ոչ մի օր քաղաքակիրթ աշխարհին չէր սպասում: Ուղղակի ես իմ հայրիկին էի սպասում:
Ես հավատում էի, որ նա անպայման կբուժի Հադրութում ու Ստեփանակերտում վիրավորված մարդկանց ու կվերադառնա տուն:
Պատերազմ էր, 1990 ականներն էին. ես նրան սպասեցի յոթ տարի:
Մի քանի անգամ ինչ որ մարդու տեսել եմ. այդ տարիներին նա հայտնվում էր մեր տանը, բարևում էր հայրիկի պես, հայրիկի զգեստապահարանից թարմ սպիտակեղեն էր հանում, հայրիկի պես նուրբ, մտածկոտ կումերով սուրճ էր խմում, դեղորայքի արկղերն էր հայրիկի պես դասավորում, մտնում էր հայրիկի ննջարան, պառկում էր մահճակալին՝ հենց այն տեղում, որտեղ սովորաբար հայրիկն էր պառկում ու անհետանում էր դեռ լույսը չբացված, ինչպես սովորաբար հայրիկն էր դեռ լույսը չբացված անհետանում։
Ինձ ասել են, թե այդ ծանոթ մարդը, որ հայտնվում էր մեր տանը ինքն էր՝ իմ հայրը՝ տնավեր եղած էրզրումցիների ժառանգը՝ վիրաբույժ Հակոբ Թամամյանը, ում պիտի, որ ճանաչեի, չէ՞ որ վերջապես իր զավակն էի, այն հայ ու ադրբեջանցի հազարավոր երեխաներից մեկը. նա ով պատերազմից միայն հոր վերադարձն է ակնկալում:
Ժամանակ առ ժամանակ այդ մարդը, ում լուսանկարը ցույց էին տվել ու ասել էին «Չճանաչեցի՞ր, հայրդ է» հիշեցնում էր իր գոյության մասին՝ մարդկանց մարմիններից հեռացրած փամփուշտներ էր ուղարկում, արկի բեկորներ, պարկուճներից պատրաստված տոնածառ, ապուր ուտելու ալյումինե գդալ, վրան՝ ասեղախազ գրված՝ «Ցավդ տանեմ, 1991 թվական»:
Հայրս հետհիվանդանոցային կազդուրման ու հանգստի համար իր հիվանդներին ուղարկում էր Երևան՝ մեր տուն. նրանք մեզ հետ կենում էին, կիսում մեր սակավ օրը, նավթալամպի գունատ լույսը, սուխոյ սպիրտով եփած գարեհատիկ սուրճը, մատնաքաշ հացը, վառարանի պաղ տաքությունը:
Հայրիկի հիվանդները գալիս էին լուռ, լուռ անկողին էին մտնում, լուռ ապաքինվում էին, գնում էին լուռ – լուռ զոհվում:
Ես ատում էի նրանց, չէի ուզում որ գան: Ես ատում էի նրանց, որովհետև, եթե գալիս էին, դա նշանակում էր՝ գնալու են:
Ատում էի նրանց, որովհետև, եթե նրանք ապրում էին, դա նշանակում էր զոհվելու են:
Ատում էի, որովհետև, եթե նրանք գոյություն ունեին, դա նշանակում էր գոյություն ունեն նաև նրանց սպանող արկերն ու փամփուշտները:
Ինչո՞ւ էր հայրիկն ուղարկում նրանց, ինչո՞ւ էր այնպես անում, որ կապվեմ հետները, ողջ հոգով ու սրտով սիրեմ իր հիվանդներին՝ ողջերի մեջ ամենամեռյալներին, նորից ու նորից վերապրեմ այդ մարդկանց հանդեպ իմ սիրո դատապարտվածությունը: Չէ որ ես չէի ատում:
Ես շարունակ սպասում էի հայրիկին, նույնիսկ նրա զոհվելու լուրը լսելուց հետո: Ասում էին՝ Ստեփանակերտի հրետակոծված հիվանդանոցի փլատակների տակ է մնացել:
Շարունակում էի սպասել, երբ հերքեցին նրա՝ զոհվելու լուրը: Ես սպասում էի հայրիկին, երբ դարձյալ հայտնեցին ու դարձյալ հերքեցին նրա զոհվելը:
Ինչ հեշտ էր նա զոհվում ու ինչ հեշտ էր հարություն առնում: Բիբլիական Ղազարոսին տվել-անցել էր հայրիկը: Կարծեմ Ղազարոսը մեռյալների աշխարհից ընդամենը մեկ անգամ է վերադարձել:
Կրկնակի Ղազարոս էր հայրիկը – մեռնելն ու հարություն առնելը նրա սիրած գործն էր, իսկ ես դեռ սպասում էի:
Շաբաթվա մեջ մի օր ես, մայրս, քույրս ուշ գիշերով միշտ նույն ժամին միացնում էինք ռադիոընդունիչը և միշտ նույն ձայնը, նույն հնչերանգով հայտնում էր՝ «Բժիշկ Հակոբ Թամամյանը ողջ է»:
Բայց ինձ համար ի՞նչ տարբերություն հայրս ողջ էր, թե մեռած:
Եթե ես սպասում էի նրան ի՞նչ իմաստ ունեին «ողջ» ու «մեռած» բառերը, երբ միևնույն է դրանք ուժ չունեին սաստելու, գործիք չունեին ընդհատելու, միջոց չունեին ազատագրելու ինձ իմ սպասումից:
Պատերազմը տրամաբանելու կեղծ պատրանքը ու բովանդակ աշխարհի կամքը մերժելու իմ սպասման տենդը անբուժելի էր:
Հետո ինձ ասում էին, թե Արցախի՝ զինվորական ու դաշտային հոսպիտալներում վիրահատություններ արած այդ մարդը, որը հիշում եք՝ իմ հայրն էր – տուն է վերադարձել:
Ես չէի գիտակցում տուն վերադարձողն ով էր, որքան էլ հակառակը պնդեին – ես նայում էի նրան ու սպասում ուրիշի:
Այդ տանը նա ապրեց իր փլուզման ու դժոխային կեցության բոլոր փուլերը, իր կարեկցանքը, իր ամոթը, ռազմաճակատից հետո ցավը խմելով մեղմելու ու մահից կախյալ լինելու սովորույթը, իր առաքինությունն ու զանցառությունը:
Այդ տանը բահ առ բահ նա թաղեց իր զավակներին, իր կնոջը, անշտապ ու տանջալի թաղեց, չկամենալով: Իրոք նա այդպես չէր ուզում, բայց այդպես չուզել չէր կարող:
Հայրը, որ ուղղակի հայրն էր՝ իրեն սպասող իննամյա տղայի աչքերում ցավեր ամոքող բժիշկը, աշխարհի ամենալավ մարդը.
դե ուղղակի ամենալավը, քանի որ ռազմաճակատ գնալուց առաջ ինչ-որ բանով, փոքր բանով ակամա «կաշառել» էր տղային, բացահայտել նրան գրքերի աշխարհը, ընթերցանության, երեկոյան զրույցների կախարդանքն ու բարության հմայքները – իսկ հիմա սպանում էր իր զավակին մահվան հողով գդալ առ գդալ այնպիսի զարմանալի խնամքով ու այնպիսի ցնորական հոգատարությամբ, որ հանկարծ հողի ոչ մի փշուր չկորչի:
Ես գիտեմ նա այդպես չէր ուզում, բայց այդպես չուզել չէր կարող:
Ոչ ոք պատերազմից ետ չի դառնում: Առաջնագծում զոհված զինվորները ետ չեն դառնում:
Հադրութ քաղաքում սպանված, իրենց տանը հոշոտված խաղաղ բնակիչները՝ մայր ու որդին ոչ մի տեղ չեն գնա, կմնան տանը – անմարմնությամբ:
Նրանք ովքեր պատերազմը վերապրում են ու վերադառնում տուն՝ չեն վերապրում և չեն վերադառնում: Պատերազմից երբեք չեն վերադառնում:
Հայրիկը կյանքից հեռացավ 2017 թվականին, այն հիվանդանոցում, ուր աշխատել էր շուրջ քառասուն տարի:
Վերակենդանացման բաժանմունքում վերջին շնչի վրա խնդրում էր ինձ, որ իրեն տուն տանեմ:
Կյանքից հեռացած մարդը շատ ծանոթ էր ինձ, նման էր այն մարդուն, որին մեր տանը 90 ականներին էի տեսել. նման էր այն մարդուն, որը պատերազմից չէր վերադարձել:
Եվրոպական շինծու և օգտապաշտ «քաղաքակիրթ աշխարհը» չէր այդ մարդը, Ռուսական զինագործ բռնապետության առուծախը չէր նա – մի երեխայի հայր էր՝ միլիոնավորներից մեկը, որ գնացել էր պատերազմ ու չէր վերադարձել:
Իսկ երեխան դեռ սպասում է այն մաքուր գիտակցումով, որ հայրը երբեք չի վերադառնալու: Բայց միևնույն է սպասում է:
Պիտի սպասես միայն նրան, ով երբեք չի վերադառնում:
Արամ Պաչյան, Երևան, 20 հոկտեմբերի 2020